بازی درمانی یک رهیافتی می باشد که برای درمان خانواده و کودکان به کار گرفته می شود و هدف آن شناسایی مشکلات رفتاری، عاطفی و یا رشدی و بهبود روابط کودک – والدین از طریق بازی و تعاملات سالم می باشد.

معمولا این رهیافت درمانی برای درمان کودکان بالای ۱۲ سال به کار گرفته می شود.

با این وجود، تکنیک های بازی درمانی می تواند با سایر روش های درمانی ترکیب شود و برای استفاده در مورد نوجوانان و افراد بزرگسال که به دلیل مشکل موجود خودشان به درمان مراجعه می کند، تطبیق داده شود.

رشد بازی درمانی

این رهیافت درمانی توسط آن جرنبرگ[۱]، در اواخر دهه ۱۹۶۰ و طی دوره ای که وی رئیس خدمات روان شناختی در برنامه هد استارت[۲] (اولیه) شیکاگو بود، معرفی شد.

موقعیت شغلی جرنبرگ در رابطه با شناسایی کودکانی بود که به مراقبت های تخصصی نیاز دارند و آنها را به کلینیک های سرپایی ارجاع می داد.

ولی وی با شناخت تعداد کودکانی که به کمک نیاز دارند، شروع به ایجاد یک برنامه درمانی کرد که می توانست در موسسات هد استارت بکار گرفته شود.

به منظور مراقبت از تعداد زیادی از کودکان که به کمک نیاز داشتند و توسط تیم وی شناخت شده بود، جرنبرگ تعدادی از دستیاران متخصصان را به کار گرفت تا تحت نظارت مستقیم درمانگران مجاز کار کنند.

وی افرادی را که حس می کرد با نشاط و پر انرژی هستند و توانایی بیشتری برای کار کردن با کودکان دارند را انتخاب کرد.

در مرحله اولیه، در رابطه با روش های وی یک سری مقاومت ها و مخالفت ها وجود داشت، ولی وی شواهد و مدارک ویدئویی را در مورد کارایی این رهیافت درمانی ارائه داد تا به انتقادات موجود  جواب دهد و آنها را رد کند.

امروزه، بازی درمانی در سطح گسترده ای به عنوان یک رهیافت درمانی در نظر گرفته می شود، و موسسه بازی درمانی – که در سال ۱۹۷۱ توسط جرنبرگ تاسیس شد

– درمانگران مربوط به سرتاسر جهان را در روش بازی درمانی تصدیق می کند، مورد نظارت قرار می دهد و آموزش های لازم را به آنها ارائه می دهد.

نظریه و تکنیک های بازی درمانی

مدل بازی درمانی، که برخی از نظریه های مبنایی را در بر می گیرد و شامل نظریه دلبستگی، خود روان شناسی، و نظریه روابط مورد هدف می باشد، در نتیجه کارهای اوستین دز لیائوریرز، ویولا برودی، و ارنستین توماس[۳] ایجاد شده است.

در دوره های بازی درمانی، کودکان به صورت فعالی در مجموعه های دوستانه ای سرگرم می شوند و تشویق می شوند که به جای گذشته بر روی وضعیت فعلی متمرکز شوند.

همزمان با آن درمانگر و درمانجو به صورت مثبت، بر روی وضعیت فعلی و چشم انداز های آینده کودک توجه می کنند.

ویژگی های اصلی بازی درمانی شامل موارد زیر می باشد:

رفتار انسانی در سطح گسترده ای تحت تاثیر یک محرکی قرار می گیرد که منجر به افزایش رابطه موجود و ارتباط بهتری می شود؛

بنابراین، این احتمال وجود دارد که تعاملات بین شخصی یک تاثیر مهم و قابل توجهی بر روی شخصیت فرد داشته باشند.

والدین و مراقبان تمایل دارند تا یک نقش مهمی را در مراحل اولیه مربوط به رشد شخصیت کودک و درک از خود، داشته باشند.

یک نوزادی که به صورت مستمر در معرض روابط مثبت قرار دارد، به احتمال خیلی زیادی اظهارات درونی خود را افزایش خواهد داد .

از طریق زیاد اهمیت قائل شدن بر روی خود (“من دوست داشتنی هستم، من خاص هستم”)، زیاد اهمیت قائل شدن به دیگران (“این شخص مراقبت می کند.

این شخص قابل اعتماد می باشد”)، و یک دیدگاه مثبت و امیدوارانه نسبت به جهان (“من سالم هستم، می توانم کشف کنم. من می توانم شرکت داشته باشم”) گسترش می یابد.

یک کودکی که به صورت مستمر در معرض روابط منفی قرار دارد، احتمالا ویژگی های اظهارات درونی خود را با کم اهمیت قائل شدن به خود (“من دوست داشتنی نیستم. من نمی توان مناسب باشم”)، کم اهمیت قائل شدن نسبت به دیگران (“این شخص دوست داشتنی نیست.

این شخص قابل اعتماد نیست”) و یک دیدگاه منفی و نا امیدوارانه نسبت به جهان (“من آسیب خواهم دید. من در شرایط ایمن نیستم”) توسعه خواهد داد.

مهم ترین عامل موجود در رشد مثبت کودک، عبارت از ثابت نگه داشتن رابطه مثبت بین والدین و کودک می باشد.

فعالیت مربوط به مراقبان سرزنده و جواب گو، یک عامل مهم و حیاتی در توانایی شخص برای توسعه دادن دلبستگی ایمن، ظرفیت مربوط به کنترل عواطف، همدردی و یک درک مناسب و ارزشمند نسبت به خود ارزشی می باشد.

به دلیل اینکه درک افراد از اعتماد و خود، ریشه در سال های اولیه رشد وی دارد، بررسی کردن مجدد نقاط و موقعیت هایی که رشد سلامت روانی کودک دچار اختلال شده است.

اجرای تجارب مثبت، یک عامل مهم و ضروری برای تعاملات مثبت و ایجاد مجدد سلامتی می باشد.

بر مبنای نظریه بازی درمانی، در هر دوره ای چهار بُعد اصلی وجود دارد که منجر به ایجاد رابطه سالم کودک – والدین می شود. این ابعاد به تشکیل رفتار ها، فعالیت ها و کلمات خاصی منجر می شوند:

ساختار: والدین و یا مراقبان کودک، سرپرستی دوره را بر عهده دارند و تمامی قواعد و محدودیت های موجود را تعریف می کنند تا احساس امنیت و درک از سازمان و بهبود رشد خود کنترلی در کودک افزایش یابد.

در اغلب موارد، این بُعد بر روی کودکانی تاثیر گذار است که تکانش زیادی را نشان می دهند و تمرکز ندارد، همچنین برای والدین استفاده می شود که در تنظیم قواعد و یا سرپرستی کردن با مشکلاتی مواجه هستند.

مشغول بودن: والدین / مراقبان با روش مختص به خودشان بر روی کودکان متمرکز می شوند، بنابراین کودکان به این شناخت دست می یابند که در هر لحظه ای شنیده می شوند و تحت نظر هستند.

این بُعد منجر به افزایش شادمانی و همکاری مسولانه شده و منجر به ایجاد یک رابطه عاطفی عمیق بین والدین و کودک می شود.

در اغلب موارد، مشغول بودن بر روی کودکانی تاثیر گذار است که از نظر اجتماعی مورد قبول نمی باشند و کودکانی که تمایل دارند بی اعتنا باشند و یا مشغول به کاری نباشند.

تربیت: والدین و کودکان در فعالیت های آرامش بخش و تسکین دهنده شرکت می کنند، و باور بر این است که این فعالیت های منجر به تقویت احساس صمیمیت، امنیت و راحتی می شود.

تماس (لمس) تسکین دهنده یک بخش مهم و مبنایی در این بُعد می باشد و تربیت می تواند به کودک کمک کند که دانش درونی خود نسبت به خاص بودن، دوست داشتنی بودن و ارزشمند بودن را افزایش دهد.

این رهیافت درمانی برای اغلب کودکانی که دچار اضطراب، بیش فعالی و یا حالت تهاجمی هستند، و یا والدینی که ناملایم یا بی تفاوت هستند و یا در نشان دادن احساسات مهربانانه با مشکل مواجه هستند، مناسب می باشد.

چالش و مبارزه: کودک مورد تشویق قرار می گیرد که یک بازی را تمام کند، ولی باید یک وظیفه چالش برانگیز یا ریسک سطح پایین و مناسب با سن خودش را انجام دهد، تا بتواند احساس مربوط به اعتماد به نفس و شایستگی را در خودش تقویت کند.

این فعالیت ها در محیطی اجرا می شوند که مثبت، سرگرم کننده، خوش بینانه و غیر رقابتی می باشد.

کودکانی که خجالت می کشند و یا انعطاف ناپذیر هستند و والدینی که به دنبال رقابت هستند و یاانتظارات رشدی نامناسبی دارند، می توانند در نتیجه استفاده از این بُعد به نتایج دلخواه خودشان دست یابند.

بازی درمانی به چه نحوی کار می کند؟

دوره های بازی درمانی، که به مدت ۳۰ تا ۶۰ دقیقه اجرا می شود، معمولا شامل دو درمانگر می باشد. یک درمانگر تمایل دارد تا دوره را با کودک شروع کند، در حالیکه درمانگر دیگر اهداف مربوط به فعالیت را به والدین توضیح می دهد.

والدین می توانند به صورت مستقیم بر روی دوره های درمانی نظارت داشته باشند. بعد از اینکه کودک یک حس راحتی را نسبت به فعالیت به دست بیاورد.

والدین نحوه اجرای مناسب درمان را یاد بگیرند، معمولا یکی از والدین وارد اتاق می شود و در دوره درمانی شرکت می کند.

در صورتی که فقط به یک درمانگر دسترسی وجود داشته باشد، معمولا توضیح مربوط به هر دوره درمانی به بعد از دوره موکول می شود و یا به صورت تلفنی ارائه می شود.

والدینی که در دوره اول مصاحبه کرده اند، و درمانگران از اطلاعات جمع آوری شده ای استفاده می کنند که متناسب با دوره های بعدی درمان باشد، تا بتوانند مشکلات خاصی را بر روی خانواده تاثیر گذار است را بهتر بشناسند.

دوره های دوم و سوم به منظور مشاهده کودک و والدین و در حین کامل کردن فعالیت ها به همراه همدیگر اجرا می شود.

این دوره های به صورت نوار های ویدئویی می باشند و با استفاده از روش تعاملات مارچاک[۴](MIM)  مورد ارزیابی قرار می گیرند .

یک فرآیند ساختار یافته ای می باشد و برای ارزیابی رابطه بین افراد و مشخص کردن قدرت و ضعف رابطه استفاده می شود.

در طول دوره چهارم، درمانگران و والدین در مورد احساسات و درک خودشان نسبت به دو دوره قبلی، بحث می کنند و یک برنامه درمانی خاصی را طرح ریزی می کنند.

در دوره پنجم، معمولا درمانگر فعالیت های استفاده شده در طول درمان، اهداف فعالیت ها و اقدامات محتمل کودک را نشان می دهد و تفکرات و واکنش های دیگر والدین را مورد تشویق قرار می دهد.

دوره های ۶ تا ۲۵ شامل بازی های بازی درمانی، تعاملات و فعالیت های استاندارد می باشد – که هر کدام از آنها بر مبنای چهار بعد اصلی مدل مربوط به رابطه مثبت کودک – والدین می باشد.

بعد از تمام شدن هر سه دوره با خانواده، دوره چهارم بدون وجود کودک برنامه ریزی می شود.

این دوره به درمانگران و والدین اجازه می دهد تا اهداف درمانی و پیشرفت های درمانی که ایجاد شده اند را بررسی کنند. ممکن است بین دوره های درمانی، یک سری تکالیف خانگی هم مشخص شود.

اثبات شده است که بازی درمانی یک رهیافت مفید و کاربردی در مورد افراد جوانی می باشد که یک سری از مشکلات و چالش ها را تجربه کرده اند و یا تحت تاثیر آن قرار گرفته اند.

معمولا رهیافت بازی درمانی ۱۸ تا ۲۶ هفته به طول می کشد، ولی بر اساس نیاز خانواده، دوره درمانی می تواند ۹ تا ۱۸ ماه هم ادامه داشته باشد.

معمولا در آخرین دوره درمانی، رابطه کودک – سرپرست مورد ارزیابی قرار می گیرد، و توصیه هایی برای درمان های آینده ارائه می شود.

معمولا چهار بررسی دنباله دار – که در سال بعدی دوره درمان صورت می گیرد – هم در نظر گرفته می شود.

اثبات شده است که بازی درمانی یک رهیافت مفید و موثر برای درمان افراد جوانی می باشد که یکی سری از مشکلات و چالش هایی را تجربه کرده اند و یا تحت تاثیر آن قرار گرفته اند.

مشکلات درمان شده با استفاده از بازی درمانی

در حالی که خدمات درمانی، معمولا در یک زمان خاص به خانواده ارائه می شود تا بتواند منجر به ایجاد اعتماد، تعهدات و دلبستگی شود.

بازی درمانی می تواند به صورتی تعدیل داده شود که در مجموعه های گروهی، برای چندین خانواده مفید باشد.

دوره های بازی درمانی می تواند در مجموعه های متنوعی – کلینیک های سر پایی، مدارس، مراکز مراقبت، خانه های انتخابی، بیمارستان ها، آژانس های اجتماعی و یا تجهیزات مراقبت مسکونی – ارائه شود.

در زمانی که کودکان نگرانی های شدید و یا مزمنی را تجربه می کنند، می توانند به صورت تدریجی و در یک دوره زمانی طولانی تر تحت درمان قرار بگیرند.

بازی درمانی برای کمک به کودکانی مورد استفاده قرار گرفته است که دارای مشکلات تشخیصی – رفتار دفاعی و نافرمانی (ODD)، استرس بعد از آسیب و مشکلات دلبستگی و سایر مشکلات – و همچنین مشکلات عاطفی و رفتاری هستند که معمولا تشخیص داده نمی شود – برای مثال، کم رویی، ترسناکی و پس کشیدن.

همچنین این رهیافت می تواند مشکلات ارتباطی، مشکلات اجتماعی، دیرکردهای رشدی، اندوه و زیان، مراقبت بهتر و مشکلات سازگاری را مورد شناسایی قرار دهد.

همچنین در طول بازی درمانی، نگرانی های سرپرستی و دیگر مشکلات مربوط به مراقبان، به خصوص مواردی که در زمان تجربه کردن چالش های رفتاری و یا رابطه ای در کودک ایجاد می شود، مورد شناسایی قرار می گیرند.

آموزش برای بازی درمانی

موسسه بازی درمانی برنامه های آموزشی محلی و بین المللی را برای متخصصان سلامت روان، معلمان و سایر افرادی که به صورت معمول با کودکان و خانواده ها سر و کار دارند، برگزار می کند.

آموزش به چند بخش تقسیم می شود که بستگی به نیاز های متقاضیان دارد:

سطح یک بازی درمانی شامل یک دوره چهار روزه می باشد که تکنیک های مبنایی را آموزش می دهد. این دوره می تواند به طور همزمان با رهیافت گروهی بازی درمانی اجرا شود.

سطح دو بازی درمانی شامل یک دوره مقایسه ای سه روزه می باشد که در مور مفاهیم اصلی بحث صورت می گیرد. پیش شرط این برنامه، سطح یک بازی درمانی می باشد.

سطح ارشد بازی درمانی، یک دوره دو روزه می باشد که طی آن کارها و مطالعات پیشرفته صورت می گیرد. سطح یک بازی درمانی پیش نیاز این برنامه می باشد.

رهیافت گروهی بازی درمانی، یک دوره یک روزه می باشد که برای افرادی که تمایل دارند در مجموعه های گروهی –کلاس، گروه های خانوادگی، مراقبت روزانه، یا تجهیزات مراقبتی مسکونی – از رهیافت بازی درمانی استفاده کنند، ارائه می شود.

سطح یک آموزشی پیش شرط یا شرط اصلی این دوره می باشد. متقاضیانی که پیش شرط های لازم را نداشته باشند، می توانند برای شرکت در یک دوره دو روزه درخواست ارائه دهند.

پنجمین برنامه که یک برنامه مستقلی می باشد، عبارت از تقویت مهارت های MIM می باشد که در دسترس افرادی می باشد که تمایل دارند در دوره های آموزشی مربوط به مهارت های اجرایی و تفسیر روش تعاملاتی مارچاک شرکت کنند.

این برنامه های آموزشی، به صورت خاص برای افرادی طراحی شده است که یک درجه کارشناسی ارشد و یا سطح بالاتر را در زمینه سلامت روانی داشته باشند؛

افرادی که این معیارها را ندارند ولی یک شناخت یا پس زمینه ای را در روانشناسی و یا رشد کودک دارند، می توانند در این دوره های پذیرفته شوند.

با این وجود، به منظور تبدیل شدن به یک درمانگر بازی درمانی مجاز، افراد باید یک درجه کارشناسی ارشد و یا بالاتر و اجازه کاربرد این روش را داشته باشند.

افراد دیگر می توانند به عنوان یک شرکت کننده در بازی درمانی و تحت نظارت یک درمانگر مجاز، مشغول به فعالیت شوند.

نگرانی ها و محدودیت ها

از زمان تاسیس بازی درمانی، مطالعات بالینی بی شماری کاربرد و مزایای این روش را نشان داده است، و موسسه کالیفرنیایی کلیرنینگهوز[۵] که مبتنی بر مشاهده می باشد.

در مقیاس ۱ تا ۵، این رهیافت را در جایگاه سوم قرار داده است که نشان می دهد این روش درمانی به خوبی از طریق مشاهدات حمایت می شود.

همچنین پرسشنامه ایالت واشنگتن که بر مبنای مشاهده ، تحقیقات و کاربردهای امید بخش است، این رهیافت را به عنوان یک رهیافت امیدوار کننده دسته بندی کرده است.

شواهد تجربی از مزایایی درمانی این رهیافت حمایت می کنند، ولی در مجموعه های خاصی به عنوان یک رهیافت مناسب در نظر گرفته نمی شود.

کودکان و یا والدینی که نقایص شناختی خاصی دارند، در نتیجه استفاده از بازی درمانی می توانند فقط به یک موفقیت محدود دست یابند.

برای مراقبان دارای سابقه سوء استفاده و یا مراقبانی که وابستگی شدیدی را تجربه کرده اند، استفاده از این رهیافت درمانی توصیه نمی شود.

بازی درمانی بر روی تقویت رابطه کودک – مراقب متمرکز است؛

از این رو، مشکلات موجود بین کودک و افرادی غیر از مراقب، به خصوص افرادی که در خارج از مجموعه خانواده قرار دارند، ممکن است به صورت کامل بررسی و شناسایی نشود.

تکنیک های یاد گرفته شده در طول بازی درمانی، می تواند به کودکان کمک کند تا توانایی بهتری را برای مدیریت مشکلات ناسازگار خودشان داشته باشند، ولی خود مشکلات به صورت مستقیم، تحت درمان قرار نمی گیرد.

در برخی از موارد، روش های درمان اضافی هم می تواند به کار گرفته شود.

---

[۱] Ann Jernberg

[۲] Head Start

[۳] Austin Des Lauriers, Viola Brody, and Ernestine Thomas

[۴] Marschak Interaction Method

[۵] Clearninghouse

ترجمه : دکتر دادخواه